Tuhfetül-Avâmil – Muribül-Avâmil (Yeni Dizgi - Tahkîkli); Yeni Dizgi - Tahkikli

Tuhfetü'l-İhvân, Mustafa b. İbrahim el-Gelibolî tarafından; İmam Birgivî'nin “Avâmil” isimli ibtidâî nahiv kitabı üzerine kaleme alınan şerhtir. Bu güzide şerhle beraber Zeynîzâde Hüseyin Efendi'nin de “Avâmil” üzerine kaleme aldığı “Ta‘lîku'l-Fevâdıl ‘alâ İ‘râbi'l-‘Avâmil” ismindeki mu‘rib çalışması da ilave edilerek hazırlanmıştır. AVÂMİL İmam Birgivî'nin nahiv ile alakalı kaleme aldığı en veciz eseridir. Eserinde nahiv konularını (âmil, mâmül, i‘rab) güzel ve tertipli bir şekilde işlemiştir. Bu güzide eser, Birgivî'nin diğer nahiv ile alakalı olan İzhâr adlı eserinin bir özeti mahiyetinde olup konular aynı ana başlıklar altında ve aynı metotla ele alınmıştır. Şüphesiz Avâmil denilince ilk olarak akla Abdülkâhir Cürcânî ve İmam Birgivî'nin eserleri gelir. Zira Osmanlı medreselerinde asırlarca Birgivî'nin el-‘Avâmil'i ile Cürcânî'nin aynı adlı eseri okutulmuş ve günümüze kadar gelmiştir. Bu iki büyük âlimin eserleri bu türün en yaygın iki kitabı olduğundan, Cürcânî'nin eserine el-‘Avâmilü'l-‘Atîk, Birgivî'nin eserine de el-‘Avâmilü'l-Cedîd denilmiştir. Abdülkâhir Cürcânî el-‘Avâmilü'l-Mi'e (Mi'etü ‘Âmil) eserinde âmilleri lafzî ve mânevî olmak üzere iki ana gruba böldükten sonra lafzî âmilleri kıyasî ve semâî diye ikiye ayırmış; -semâîler (13 nevi halinde) 91, -kıyasîler 7, -mânevîler 2 olmak üzere toplam 100 âmil olarak saymıştır. İmam Birgivî ise el-‘Avâmil eserinde üste yapılan taksimi 60 âmil, 30 mâmül, 10 amel (i‘rab, alâmet) şeklinde yaparak sayıyı 100'e tamamlamıştır. Eserin adı her ne kadar el-‘Avâmil ise de ihtiva ettiği konular sadece âmillerden ibaret olmayıp mâmüller ve i‘rab alâmetleri de ayrı ayrı başlıklar halinde incelenmiştir. Birgivî ve Cürcânî'nin Eserlerinin Belirgin Bazı Özellikleri Cürcânî'nin el-‘Avâmil eseri son derece veciz ve ihatalıdır. Birgivî'nin el-‘Avâmil eseri ise daha pratik, tasnifi daha mantıklı ve sadedir. Cürcânî'nin el-‘Avâmil'i Anadolu'nun doğu ve güneydoğusunda, Arap âleminde, İran'da, Hindistan ve Pakistan'da okutulmuştur. Birgivî'nin el-‘Avâmil'i ise Anadolu'nun diğer yörelerinde ve Balkanlar'da asırlarca medreselerde ders kitabı olarak okutulmuştur. Ayrıca Birgivî'nin el-‘Avâmil'i yine kendisinin İzhâru'l-Esrâr'ı ve İbnü'l-Hâcib'in el-Kâfiye'si ile birlikte, “Nahiv Cümlesi” veya “Nahiv Mecmuası” adıyla bir arada basılarak yüzyıllarca medreselerde okutulmuştur. Bu iki eser üzerine Türk, İran ve Hintli birçok gramer âlimi tarafından şerh, hâşiye ve ta‘lik nevinden eserler kaleme alınmış, kolay ezberlenmeleri için manzum hale getirilmiş, i‘rabları incelenmiş, Türkçe'ye ve Farsça'ya tercüme edilerek yayımlanmıştır.