Bir Müfessir Olarak Zemahşerî ve Tefsir Metodolojisi

Bu eser, klasik İslam tefsir geleneğinin önemli simalarından biri olan Zemahşerî'yi ve onun eseri el-Keşşâf'ı merkeze alan çok yazarlı akademik bir çalışmadır. Çalışma, Zemahşerî'yi yalnızca güçlü bir dilci ve belâgatçı olarak değil aynı zamanda kıraat, rivayet-dirayet, kelâm, fıkıh, tasavvuf ve sosyo-kültürel okuma boyutlarını birlikte kullanan bütüncül bir müfessir olarak konumlandırmaktadır. Bu çerçevede eser, el-Keşşâf'ın hem kendi dönemindeki tefsir kapsamındaki tartışmalar içindeki yerini hem de sonraki yüzyıllara uzanan etkisini bütüncül bir yaklaşımla ortaya koymayı hedeflemektedir. Çalışmanın ilk bölümlerinde Zemahşerî'nin kıraatlere yaklaşımı, özellikle En‘âm sûresi 6/137. âyet örneği ve bu çerçevede Ebû Hayyân ile girdiği tartışmalar üzerinden ayrıntılı şekilde analiz edilmiştir. Sahih kıraatlerin tespitinde mushaf hattına uygunluk, rivayet zincirinin güvenilirliği ve Arap dilinin kuralları gibi kriterlerin nasıl temellendirildiği; Zemahşerî'nin bu kriterler arasında dili önceleyen tavrının, kıraat ilmindeki yetkin kişilerle hangi noktalarda birbirlerinden farklı düşündükleri somut örneklerle gösterilmiştir. Böylece, kıraat ile tefsir arasındaki sınırların klasik dönemde sanıldığı kadar katı olmadığı, Zemahşerî'nin dilsel gerekçelerle bazı rivayetleri eleştiriye tâbi tutabildiği ortaya konulmuştur. Kitabın önemli bir ekseni, el-Keşşâf'ta üslup olgularının incelenmesine ayrılmıştır. ‘Udûl, iltifat ve tefennün/iftinân gibi kavramlar etrafında Zemahşerî'nin üslup değişimlerini nasıl sistematik biçimde tespit ettiği ve bunlara ne tür işlevler yüklediği gösterilmiştir. Müfessirin gâipten muhâtaba, muhâtaptan mütekellime geçişler; zamirden zâhir isme yöneliş; farklı harf-i cerrler arasında tercih gibi dilsel olguları, muhatabın dikkatini canlı tutma, tehdidi pekiştirme, azarlamayı güçlendirme veya bir hükmü tahsis ve takdim etme gibi belâgat amaçlarıyla irtibatlandırdığı ortaya konmaktadır. Bu yönüyle el-Keşşâf, Kur'an üslubunu sadece açıklayan değil, aynı zamanda onun estetik ve ikna edici boyutlarını görünür kılan bir tefsir olarak yeniden değerlendirilir. Eserde bunun yanı sıra Zemahşerî'nin aile hayatı, kadının konumu, Hristiyanlık inancı, ilk muhatapların kültürel çevresi ve kevnî ayetler (yaratılış ve kozmosla ilgili ayetler) gibi temaları işleyiş biçimi ayrıntılı olarak ele alınmıştır. Onun tasavvufî işârî yorumlara temkinli yaklaşımı, ilmî tefsir imkânlarına bakışı ve Hanefî bir fakih olarak ibadet ayetlerinden, özellikle oruçla ilgili nasslardan çıkardığı fıkhî hükümler, müfessirin çok yönlü ilmî kimliğini ortaya koyan başlıklar arasındadır. Keşşâf'ın Nesefî tefsiri başta olmak üzere sonraki tefsir literatürü üzerindeki dilbilimsel ve metodolojik etkisi de özel bir incelemeye konu edilmekte; böylece Zemahşerî'nin sonraki müfessirler üzerindeki izleri somutlaştırılmıştır. Ayrıca, Batı akademik literatüründe Zemahşerî ve el-Keşşâf üzerine yapılan çalışmalar değerlendirilerek, müfessirin modern Kur'an araştırmalarındaki konumu, ilgi odakları ve eleştirel kabulleri tahlil edilmektedir. Bütün olarak bakıldığında bu eser, hem klasik kaynaklara dayalı derinlikli bir iç okuma, hem de çağdaş ilmi literatürle temas halinde eleştirel bir çerçeve sunmakta; Zemahşerî'yi tefsir tarihinin sürekliliği ve güncel metodolojik tartışmalar bağlamında yeniden düşünmeye imkân veren kuşatıcı bir başvuru kaynağı niteliği taşımaktadır.